Priorat sègle XIIau - Istòria d'un monument

LES ORIGINAS DE LE GLÍSIA

Le glísia de Mamisan, qu'es consacrada a Nòsta Dauna, qu'èra, shétz dobte possible un edifici roman. Tuulas a bòrds (pòts), esculturas, com caps plans, ovas, bilhatas, qu'estoren trobats au bèth mei deus peirís d'aquera glísia espatarrada en gran part a le fin deu sègle XVIll^au e pòden enqüèra se véder encastrada dens les murralhas de daubuvas maisons bastidas dab aquiths peirís.

Aquiras tuulas a pòts que dishan a pensar qu'aquera glísia, au mens a perpaus de les soas substructuras, e datarén deu periòde gallo-roman.

Probable aquera glísia qu'estot bastida de cap au sègle VI^au, au lòc medís ond estot martirisat Sent Galactòri e ond estoren transportats los òs deus sons companhons tuvats preus Visigòts.

Pendents les guèrras de les invasions preus Sarrasins e Normands aus sègles VIII^au e X^au, tots los monuments e glísias estoren desruits. Lo duc Sanche de Gasconha ajants vençut los Normands au parat de le batalha de Taller en 980 (o 982) e horabandit atau definitivament le region d'aqueth aucupant, reluva dab generositat l'abadia de Sent Sever, de cap a l'an 963. En 982, que le dota d'un gran nombre de bens, li balha glísias dens los diocèsis d'Aira, d'Acs, d'Agen e de Bordèu. Dens aqueth darrèr diocèsi, que son deu nombre de les donacions, les glísias de Senta Maria de Mamisan, Senta Eulàdia de Bòrn, Senta Maria de Solac o de Fins de les Tèrras, dab les soas apartenenças.

Los monges benedictins que s'installan donc a Mamisan. Aquiths monastèris que son dens aquiths temps un larèr d'on partan, dens totas les direccions, arrais de fe, de sciença, de disciplina e de mors sentas. Los monges qu'artigan les seuvas e les lanas e atau aus alentorns deu sanctuari s'esten uu vasta cinta de terrenhs privilegiats, destinats a le fondacion d'uu vila navèra. Les populacions qu'arriban en córrer, les maisons que's gropan a l'entorn deu monastèri e Mamisan qu'es lèu vinut pro important pr'avéder besonh de costumas, de leis particulàrias. Pui que vinen los privilègis, franquesas e libertats autrejadas a le vila naishenta preus ducs d'Aquitània, los reis d'Anglatèrra e mèi tard deus reis de França, per tant que dijà, au sègle XIau, Senta Maria de Mamisan qu'es signalada sus uu mapamonda d'uu "Apocalipsa" escrivuda preu monge Beatus de Liebana, e on, a costat deu monastèri de Sent Sever, au quau l'autor balha singulàrias proporcions, qu'i a uu glísia qui es nomada Sancta Maria ... sanensis. Les permèras letras d'aqueth darrèr mòt que son boishadas dens lo manuscrit e que cau probablament restituir Mimisanensis, qu'es a díser Senta Maria de Mamisan.

Le glísia de Mamisan pertenents a un monastèri, lo servici paropiau qu'èra perfèitament distint de'u deu priorat. Que's pausèva lavetz un problèma, lo deu lojatment deu caperan, qui n'estot definitivament arreglat sonque'n 1288, quèn a le demanda de Vital d'Arrast, lavetz caperan de Mamisan, Edoard 1èr hit don d'uu plaça situada a costat de le glísia aperada placea regalis, entau que lo caperan e los sons successors pusquin i bastir uu damòra e ne gaudir librament, autant que serén carcats deu servici de le paròpia. Pr'aquò, qu'an l'interdiccion, a pena de confiscacion, d'utilizar aqueth lòc en quauqua auta destinacion que singui.

Que saben fin finau pauc de causas suus bens e revinuts deu priorat a le fin deu sègle XIII^au.

Au mei deu sègle seguent, los sons revinuts qu'èran taxats per l'arquevescat sus le basa de 120 liuras, çò qui valè tres còps los revinuts deu caperan de Parentis, lo mèi aisat deus caperans deu país. Uu part deus revinuts que vinèn de la meitat de les desmas de Mamisan e de Biars, au mei de lesquaus figurèvan cèrtament les duvas nassas dishadas, l'ua entre 1130 e 1136 per lo duc Guilhèm X, l'auta mèi tard per Pèire de Bordèu, hilh de Guilhèm Prevòst. L'auta meitat de les desmas qu'èra infeudada a mantuns abitants de Mamisan, qui ne tenèn los tres quarts deu rei duc e le rèsta de l'abat de Sent Sever. Lo prior de Mamisan que divè per 'quera part, aus termis deu reglament deu desacòrd intervinut en 1122 entre l'arquevesque de Bordèu e l'abat de Sent Sever, versar cada annada le soma de 30 sòus a l'arquevesque.

Descripcion de la glísia Senta Maria de Mamisan

D'auts còps qu'entrèvan dens le glísia pr'un clochèr-pòrge dab tres granas arcadas en arc trencat plaçadas a bisa, a sococ e a mijorn. Le de sococ qu'estot completament tapoada, pr'amon deus sables de le duna qui hadèn puishiu shétz cès au pòrge per 'quera aubèrtura. Les arcadas de bisa e mijorn qu'estoren parciaument murradas e barradas per pòrtas. L'arcada de só-luvant que balhèva accès a le nau de le glísia, per un portau ricament escultat.

Aqueth clochèr pòrge, unica part uei existenta, qu'estot bastit en gròssa tuula, l'agulha qu'es cobèrta de barbalòts. A le soa basa, les murralhas que dishan véder cordiòla de blòcs de pèira herriau d'un gran hòrt ric, talhat en mejan aparelh e de pèira calcària. Que trobèvan egaument aquistes blòcs de minerau negue en gran quantitat dens le part maserada.

Lo devath deu pòrge que pagèra a l'interior ueit mètres de longor e autant de largor e correspon a le largor de le nau mediana de le glísia. Les murralhas qu'an uu espessor d'un mètre, sostenudas a cada còrn per contrahòrts exteriors.

A quinze mètres de hautor que's luva uu vòuta en ogiva. Entre le vòuta e lo teit, lo campanar que compren uu sala hauta, belèu d'auts còps fortificada e d'on podèn passar en suspart de les vòutas de le glísia. Ad aquera sala hauta qu'accedivan per uu toreta d'escalèr en tuulas com lo campanar, sòrta de poligòne irregular inscrivut dens lo còrn nòrd-oèst de le glísia.

Le murralha de só-luvant ond es traucat lo portau, que pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e les estatuas deus dotze apòstols. Que compòrta un embaish, d'on partan les colomnas enquadrants l'aubertura deu portau e les colomnas de só-luvant de les obèrturas nòrd e sud deu pòrge, uu cornissa escultada, situada a 2,90 m, qui perlonga l'abac deus capitèths e a l'ensús de lequau le murralha e fòrma un retrèit, le cornissa portants atau dus de les estatuas deus apòstols ; a le hèita fin, a haut o baish 5,50 m deu sòu, tres rengs de tuulas en salhida a camps arredonits que fòrman uu dusau cornissa, servints de basa a un retrèit dont pòrta lo relhèu deu Crist en glòri e les dètz autas estatuas.

Au-devath d'aquera galeria d'apòstols lo portau que compren :

— un timpan dab uu adoracion deus Magues ;

— uu arquivòlta dab les Verges bravas e les Verges hòlas ;

— uu arquivòlta dab los profètas ;

— uu arquivòlta dab un zodiac.

Les tres arquivòltas, cargadas de personatges, que son acompanhadas e separadas per quate arquivòltas mèi estreitas, portants hulhatges. Aqueth arc de vòuta qu'es portat de cada costat per tres colomnas alternants dab quate colomnetas corresponents a les arquivòltas.

Aqueth portau qu'estot descrivut d'uu faiçon hòrt detalhada per mantuns autors com Thòre, l'abat Depart, G. Beaurain, F. Salet e E. Goiheneche. Qu'es uu de les òbras les mèi interessantas e les mèi sabrosas que l'Edat Miejancèira agi dishadas en Gasconha e presenta, dab lo portau de le catedrau d'Acs, lo mèi ric ensemble d'escultura gotica deu departament (F. Salet, Congrès Arqueologic de Bordèu, 1939).

Lo son interès istoric qu'es considerable e pòrta indicacions preciosas sus l'istòria de l'Edat Miejancèira e le vita vitanta, sustot per les soas representacions deu zodiac.

Dens le galeria deus apòstols, un personatge que s'amerita d'i portar uu espiada atentiva, qu'es Sent-Jaques-lo-Màger, a costat de Sent-Pèir a le dreta deu Crist. Que ten lo pau de peregrin; le soa panetèra e le correja que li barra le peitrina que son timbradas de crèscs de Galiça. Que's pòt en dedusir que Mamisan constituís un estanc sus l'ua de les rotas de Sent-Jaques. Peregrins vinuts d'Anglatèrra, de Bretanha, de Normandia qu'arribèvan per mar a Solac, on venerèvan les relicas de Senta-Veronica. Emili Male qu'a hèit remarcar qu'es ua de les mèi ancianas representacions de l'apòstol dens lo costume deus peregrins.

Que senten dens aqueth portau, dens le soa composicion e le representacion deus personatges, uu hòrta semblança dab l'escultura espanhòla deu començament deu sègle XII^au. Aquiras frisas e galerias hautas que son hòrt frequentas, precisament suu camin de Sent-Jaques e representan lo medís tèma : a Santa-Maria-la-Real de Sangüesa, a Santillana del Mar, a Villarcazar de Sirga, a Santiago de Carrion-de-los-Condes e a San-Pedro de Moarves.

Entram donc per 'queth portau dens le nau gotica. L'abat Depart que nes a dishat uu descripcion pro precisa de le glísia tau qu'existiva deu son temps, entre 1790 e 1898, data de le soa demolicion.

Bastida en tuulas, que comprenèva uu nau centrau de tres travadas e de duvas nau-costèras, lo tot butants a sococ suu clochèr-pòrge e a capavant suu partèr, luvat après l'esbolh deu transept e deu còr.

A l'exterior, non comprés lo campanèr, le longor totau qu'èra de 21,70 m e le largor de 16,70 m, les parets goterèus que hadèn 12,20 m de haut e 0,95 m d'espessor. Le murralha a mijorn qu'èra renforçada de quate contrahòrts recents, parelh per le murralha de capavant.

Le murralha de bisa que sembla avéder guardada los sons contrahòrts primitius plans a coston.

Le nau centrau qu'èra òrb e les nau-costèras èran esclairadas per tres fernèstas sus cada murralha laterau, en arc trencat a l'exterior, en plen cintre a l'interior, esclairants les capèras lateraus, situadas dens le permèra travada de cada costat. A le paret nòrd qu'estoren acoladas recentament uu sacristia e uu capèra de les honts qui valèn en longor le permèra travada de le nau-costèra e le meitat de le seconda travada e n'atingiva pas le taula de les fernèstas esclairants aquiras travadas.

Lo plan d'aquera glísia, per çò que'n subsistiva qu'èra simple : uu nau de tres travadas dab duvas nau-costèras. Quate pielars que sostenèn le vòuta, mèi dus pilastres engatjats sus caduva de les parets. Les tres travadas de le nau centrau qu'èran arcadas d'ogivas simplas dab claus planas shétz ornament, pielars, nervuras e vòutas èran en tuula.

Los pielars, en fòrma de crotz grèca, que pagerèvan 7,55 m de haut, qu'avèn dus ressauts dens cada còrn destinats a recéber los arcs totaus, les arcadas e les nervuras de le vòuta, le soa basa qu'èra de bèscant e n'avèn qu'uu motladura en guisa de capitèth.

Lo perhiu deus arcs de les granas arcadas qu'èra plan per daubuns e comportèva un planèr contornat de dus tòrs entre duvas motladuras per d'auts. Aquò que sembla indicar un cèrt espaçament dens le construccion.

Les vòutas de les nau-costèras qu'èran mèi baishas que le de le nau de 50 a 60 cm e le soa arquitectura èra particularament interessanta : qu'èran vòutadas en berç trencats transvessèrs, cada berç correspondants end ua de las grans arcadas.

Estant donat le soa hautor, que contrabutèvan dab hòrt eficacitat le vòuta de le nau e ne necessitèvan atau sonque los contrahòrts plans qui subsistivan sus le murralha nòrd.

Aqueth mòde de voutatge en berç transversaus qu'es pro reale per s'ameritar d'estar signalat.

Les travadas de les nau-costèras que comuniquèvan entr'iras pr'arcs trencats, shétz dobte a coston, dont le clau atingiva lo despart deus berç trencats transvessèrs.

Le nau que contenèva a capavant lo mèste-autar e dens les nau-costèras les capèras de Sent-Pèir deu costat de l'Evangili, e de Sent-Andrèu deu costat de l'Epistòla.

Preu periòde anterior a 1790, annada on lo gran campanar, lo transept e uu part de le vòuta de le glísia e s'espatarran, n'am sonque quauquas chifras e descripcions pauc precís.

Que tròbam entresenhas preciosas dens lo memòri enviat pr'En Bouty, caperan de Mamisan, a Monsénher Maniban a Bordèu en 1731 e dens les nòtas de Jan Jaufré Lòste, caperan de Parentis e arquiprèste de Buch e de Bòrn.

Au parat d'uu visita oficiau que J.G. Lòste hèi a Mamisan lo 18 de mai de 1778, que tròba les dimensions seguentas :

"... qu'èm entrats dens le glísia. L'ajant hèit arpentar qu'am trobat que dempús le pòrta principau dinc au sanctuari qu'i a 128 pès, e dens los collateraus qu'i a duvas capèras, l'ua dedicada a Sent-Nicolau, e l'auta a Sent-Ròc. Cana en man, qu'i am trobat 65 pès de largor.

"Lo còs de le glísia estant un deus mèi bròis edificis de l'antiquitat, a ueit pielars, lo tot en tuulas e pèira nega. Estant sortit de l'interior de le glísia per ne har lo torn, qu'am examinat un hòrt gran nombre de henalhas qui prenen dempús lo fondament dinc au som, çò que disha a pensar que sa roeina, tau com le deu campanar es inevitable e medís shétz remèdi."

Uu auta visita de Lòste, lo 9 de mai de 1787 que balhèva le resulta seguenta :

"— Le glísia : lo vaishèth n'es superbe, qu'es uu basilica magnifica. Les vòutas, singuin les nau-costèras, singui le principau, singuin les qui fòrman los braç de le crotz, que son pleias de henalhas e qu'an hrèita de reparacions. Los arcèus suus quaus e pòsan les diferentas vòutas que pareishen fatigats dens cèrts indrets. Le vòuta deu sanctuari qu'es henalhada en mantuns indrets.

"— Lo Clochèr : Les murralhas e le cobèrtura que son en bon estat, l'escalèr maishant. Los pòsts qui sostenèn les campanas ne son pas solides. Qu'i a duvas granas campanas, quate mejanas, le campana deu còr e lo timbre de l'arrelòtge".

L'aclapament que divè se produsir bien lèu. Au parat d'uu ventòrla en 1790, lo campanar a l'ensús deu transept desapitava dens le soa caduda lo còr e uu part de le vòuta de le nau.

Que resulta de 'quiras descripcions que 128 pès équivalent a haut o bas 41,50 m, 65 pès a 21 m. Le part aclapada pagerèva donc 20 m de mèi de cap a capavant que l'edifici subsistant au sègle XIXau. Le largor de 21 m qu'indica que comportèva un transept dont, de bisa a mijorn, pagerèva 21 m, singui 6,20 m de mèi que le largor de le nau e de les nau-costèras, singuin 3,10 m enlà de cada murralha laterau. De mèi le glísia que comportèva 8 pielars au lòc de quate de l'edifici deu sègle XIXau : dus de 'quiths pielars qu'estoren negats dens lo partèr e après 1790, que n'i avè donc dus auts de cap a capavant, que son manifèstament los de le crotzada deu transept, qui suportèvan lo gran campanar. Lo transept qu'avè shétz dobte uu pòrta a mijorn, pr'amon lo caperan Bouty que menciona en 1731 un aiga-senhadèr au darrèr pielar, deu costat de l'Epistòl. Que divè har lo pendent d'uu petita pòrta plaçada a bisa preu servici deu caperan.

Lo campanar qu'èra famós, que's vedè de lunh en mar e dens tot lo país que coneishèn lo provèrbe :

Diu nes guarda

De le coda de le balena

Deu cant de le serena

Deu clochèr de Mamisan

E de le tor de Cordoan.

Dab les descripcions qu'estot de pèira talha. Le soa agulha qu'èra en barbalòts, com l'agulha actuau deu campanèr de sococ; qu'èra "d'uu grandor e hautor immensa, en faiçon de pan de sucre, cobèrt de bòi en fòrma de lausa" ce ditz lo caperan Bouty en 1731.

Thore que preten vint ans après l'aclapament que lo clochèr serviva de far.

Lo capcèr de le glísia, a capavant de le crotzada deu transept, divè pagerar haut o bas 12 m de pregondor, dab uu absida principau entornejada d'ua o duvas absidiòlas de cada costat, obrints suus braç deu transept. Le multiplicitat deus autars deu sègle XVIIau pleiteja en favor de l'existéncia de 'quiras absidiòlas. En 1630 qu'i avè tretze autars, mèi le capèra Sent-Nicolau. En 1671 que comptèvan los autars de Nòsta-Dauna, Sent-Nicolau, Senta-Margalida, Sent-Jaques, los Sents Fabian e Sebastian, Sent-Marc, Sent-Ròc, Sent-Antòni, Sent-Jan e Sent-Pèir, mèi un autar au près de le predicadera.

Que ne'n dishèren alavetz que tres, lo de le Verge au centre, lo de Sent-Nicolau (qu'i avè uu confrairia au son nòm) a qui adjunhot Sent-Jan Baptista e Sent-Antòni, e lo de Senta-Margalida dab Sent-Jaques e Sent-Ròc. Le preséncia de Sent-Nicolau, Sent-Ròc e Sent-Antòni que s'explica preu peregrinatge, aquiths sents "guaridors" acompanhants soent lo culte de Sent-Jaques sus le rota de Compostèla. Parelh qu'es simptomatic l'eclipsi deu culte de 'quiths sents coïncidints dab le decadéncia deu peregrinatge.

Com le glísia de Mamisan qu'èra au còp conventuau e paropiau, qu'avè un còr separat de le nau pr'uu gran grasilha de hèr. Aqueth obratge d'un tribalh remirable, qu'èra, çò dit Thore, un cap-d'òbra de paciéncia dens l'execucion e le delicatessa, dens le causida de les fòrmas. L'artista qu'i avè figurat escènas deu Testament Ancian e Navèth, l'obratge èra a jorn.

Les parets interioras qu'èran ornadas de frescas presentants escènas e personatges de le bíblia, acompanhats d'inscripcions goticas. Qu'estoren gratadas e emblanquidas, shétz dobte en 1722, pr'amon que tròbam ad aquera data le nòta seguenta dens un libre de comptes de le Fabrica : "Mèi pagat au nomat d'Arbajet d'Escorça, per duvas cargas de caucia per grifonar le glísia, 30 liuras." — "Mèi balhat aus maçons tant per avéder grifonhat le glísia que per lo son viatge e erras 307 liuras, 10 sòls".

En 1731, lo caperan Bouty, dens lo questionari enviat a l'arquevèscat, au n°29, que respon de le manièra seguenta : "N'i a pas mèi ni estatuas, ni pintruras indecentas".

Aquiras pintruras divèn datar de l'Edat Miejancèira. Qu'an acusat lo fanatisme ignorant deu caperan qui'us hèit emblanquir, mès e saben si es un caperan qui n'a pres l'iniciativa ? Pr'amon qu'èra uu epòca on tot çò qui portèva le data de l'Edat Miejancèira èra tractat de gotic e de barbare.

L'abat Depart que descobrit en 1887 un tròç de 'quiras frescas devath lo cauceatge.

Un permèr panèu, limitat per dus pilastres ornats, representants tres personatges : un òmi joen, portants uu par d'emparras e uu cama de bòi a partir deu jolh e hadents uu gèste d'imploracion, un òmi a jolhs cohat d'uu tòca, un òmi cohat d'un capèth e s'arrossegants dab l'ajuda de dus patins ; au-devath, uu inscripcion en caractèrs deu sègle XIIIau o XIVau, dont se podè legir : "com los malaus :::" A costat, un aut tablèu representants un prèste en davant d'uu taula o un autar, au devath uu inscripcion. Lo tot qu'èra a 1,30 m deu sòu.

A l'ensús de le pòrta d'entrada, a l'interior de le glísia, que's trobèva uu tribuna en bòi, comportants uu grasilha en bòi escultada e ond accedivan per un escalèr en espirala. Lo tot qu'èra cauceat. Aquesta tribuna portèva òrgues en 1671.

Com les frescas e le tribuna, lo portau n'avè pas escapat ad aqueth abonde de caucia dont avè recebut mantuvas jaças. L'abat Depart qu'avè enterprés en 1883 de desbarrassar menimosament les esculturas, portau e galeria deus apòstols, qui èran policròmes en verd, blu, jaune e ròse.

De tota le decoracion interiora de le glísia ne'ns son parvinudas que tres estatuas dont hiren estujadas preus hidèus en 1793 : le magnifica Verge au nin deu sègle XVII^au de l'autar màger, e duvas estatuas en bòi, quasi grandor natura, Sent-Pèir e Sent-Pau e qui semblan datar egaument deu sègle XVII^au.

Projècte de restauracion e le desbastida de le glísia

De 'quera glísia ne sobra uei sonque lo clochèr-pòrge devath loquau se tròban lo portau e le galeria deus apòstols, e on se pausa le question : aurén podut sauvar aquera glísia dens les soas pagèras iniciaus ?

Ancians documents conservats aus archius de la vila que pròban que taus projèctes existivan. Uu restauracion qu'èra envisatjada en 1822 e importantas reparacions qu'estoren efectuats en 1825, mès n'estot guaire sufisent. Le susfàcia de 'quera glísia estants tròp redusida preus besonhs de le paròpia, un aut projècte de restauracion, comprenents un alargament dab uu travada suplementària e uu absida centrau dab uu absidiòla de cada costat, estot hèit en 1866. Mès, a despart de les reparacions somàrias, com le refeccion deu teit e l'apeçatge de contrahòrts, aquiths plans s'estanquèren au son estat de projècte.

Fin finau, en 1887, un rapòrt de l'arquitècte departementau que constata le gran desanada de le façada sud e l'aclapament de les vòutas de le nau-costèra sud, divut a le construccion non adaptada de le carpenta dab fèrmas trencadas e pitraus de 11 m, longor considerabla, tròp liugèra per le superfícia a cobrir, lavetz qu'existiva per portar los balestrèrs punts de supòrt naturaus, suus pielars de le nau. Arron lo desplomb de le murralha sud, los pitraus qu'an seguit lo movement. Le de le dusau fèrma s'es copada e les autas qu'an floishat accentuants le possada sus le murralha sud.

De 'quera floishada deus pitraus resultèva qu'aquiths premèn suus soms de les vòutas de le nau-costèra sud, provocants atau uu fatiga de les claus e l'esglachada deus esquinçons devath le carca. Aquera nau-costèra sud qu'èra vaduda tan dangerosa, miaçants l'esclapament, que l'arquitècte aconselhèva de l'interdíser aus fidèus.

Le murralha nòrd qu'auré podut estar conservada arron uu tapoada de les henalhas, mès le murralha sud, lo teit e les vòutas qu'èran a desbastir e a tornar bastir. Aquiths tribalhs qu'entrainèvan frais enòrmes e ne rendè pas un aspècte omogène a un ensemble dijà troncat, e qui èra, de totas faiçons, tròp petit. L'arquitècte que preconisèva donc le construccion d'un edifici nau sus un aut emplaçament, tot en aconselhant de conservar l'anciana glísia per le sovinença que representèva e le valor deu son portau.

Per les seguidas, un projècte de demolicion estot sosmés en mars de 1893 e complit en 1898. Uu nava glísia estot bastida mèi a capavant de l'aglomeracion, au centre actuau deu borg.